To bardzo ważna cezura: „Heavy Rain” w rok po premierze znalazł już dwa miliony nabywców. Co to oznacza? Że istnieje zapotrzebowanie na podobne tytuły – z ambicjami, skierowane do osób dojrzałych, eksperymentujące z formą i przekazem śmielej niż jest to przyjęte na pułapie produkcji wysokobudżetowych.

Liczyliśmy na taki wynik. Milion to granica przyzwoitości. Dwa miliony – to już granica sukcesu. Sygnał dla producentów, że warto inwestować i w takie kreacje. Bo rynek dojrzał. Dojrzeli odbiorcy. Bo nie tylko „Call of Duty” i „Killzone”.

Szalenie istotny był ten test oczekiwań dzisiejszej klienteli, z dziełem Davida Cage’a jako papierkiem lakmusowym. Nie tylko dla studia Quantic Dream, choć teraz Cage’owi na pewno łatwiej będzie namówić inwestorów na kolejne niebanalne projekty – ma ich podobno w planach kilka, w tym rzecz o koszmarze wojny, z dramaturgią ma miarę tematu. Ale przecież twórców z ambicjami i potencjałem jest więcej. Kasowy sukces „Heavy Rain” przetarł im drogę. Ciekawe, czym ten precedens zaowocuje za parę lat. Miejmy nadzieję, że zjawiskiem godnym miana Nowej Fali.

To dobry moment, by pofedrować do pokładów z archiwalnymi tekstami „Kultury” o „Heavy Rain”. Jako że traktują nie tylko o dziele Cage’a, ale też próbują uchwycić istotę zjawiska, ocenić perspektywy ekspansji medium we wskazanym przez tytuł Quantic Dream kierunku, są, myślę, wciąż warte przypomnienia. Zwłaszcza że nie śpiewamy wszyscy na jedną nutę. Moja opinia entuzjasty spotka się z kontrą osoby rozczarowanej „Heavy Rain”. Takie zderzenia perspektyw są zawsze ciekawsze niż czyste konsonanse – mam nadzieję, że ta dyskusja okaże się ciekawa także dla Was.

Na początek mój głos. Artykuł ukazał się w „Kulturze” 19 lutego 2010 roku. Na materiał o „Heavy Rain” przeznaczyłem pełną rozkładówkę. Oprócz poniższych refleksji znalazła się na niej komplementarna ramka „Macie swoich artystów”, w której próbowałem znaleźć wspólną klamrę dla… A zresztą zostawmy to na razie. Przypomnę tamte uwagi później. Dziś danie główne.

***

Łzy w strugach deszczu

Wyreżyserowany przez Davida Cage’a interaktywny film „Heavy Rain” proponuje doświadczenie, które w „Purpurowej róży z Kairu” i „Ucieczce z kina Wolność” było zaledwie fantazją. Widz, zaproszony na plan, staje się rzeczywistym bohaterem opowieści – mrocznej, przejmującej, tragicznej. Stawką jest nie wygrana, ale rozmiar klęski

Proszę sobie wyobrazić film, w którym losy protagonistów w istotnej mierze zależą od Państwa. Od waszych decyzji podejmowanych na zimno lub w stresie, pod presją sekundnika. Od waszej manualnej zręczności i refleksu (załóżmy przykładowo, że aby rozbroić bombę, trzeba szybko naciskać właściwe przyciski zgodnie z wyświetlanymi instrukcjami – najkrótsza zwłoka lub błąd powodują eksplozję). Miara ta, odmierzona przez scenarzystę i reżysera, jest wystarczająco mała, by nie zaburzyć konstrukcji filmu i zamysłu artystycznego. Wystarczająco duża jednak, by – w skrajnych przypadkach – decydować nawet o życiu i śmierci.

Proszę sobie wyobrazić, że w „Łowcy androidów” Deckard – z powodu Państwa błędu lub po prostu pecha przy, z konieczności losowym, wyborze optymalnego wariantu rozwoju zdarzeń – spóźnia się na spotkanie z Rachael. Wcześniej dociera do niej inny łowca. Test Voighta-Kampffa upewnia go, że Rachael nie jest człowiekiem, kończy zatem jej funkcjonowanie. Gasnący w strugach deszczu Nexus wygłasza swój słynny monolog o przemijaniu, ale jego wymowa jest inna, słucha go bowiem inny, bo zdeterminowany innym ciągiem zdarzeń, człowiek. Deckard – bez względu na to, czy według scenariusza wie już o tym, czy nie – nie uratuje Rachael. Ich miłość nie ma szansy na spełnienie, bo popełnili Państwo błąd. I nie da się go naprawić, cofając taśmę.

Proszę sobie wyobrazić, że choć film dawno się skończył, wciąż rozważacie, co by było gdyby. Zdając sobie sprawę z irracjonalności poczucia winy za los nieistniejących postaci, garbicie się jednak pod ciężarem odpowiedzialności. Moralny kac toczy was jak czerw. Polubiliście swoich bohaterów i macie świadomość, że ich życie mogło potoczyć się inaczej. Lub choćby potoczyć dalej – jakkolwiek. Gdybyście nie zawiedli.

 

Odpowiedzialność nie do uniknięcia

Od paru dni wspominam zdarzenia, które przesądziły o tym, że nie wszyscy protagoniści „Heavy Rain” dożyli napisów końcowych. Mam przed oczami ich ostatnie chwile. Zastanawiam się, kto z nich mógł przetrwać, a kto był bez szans. Dość podle się z tym czuję.

Z drugiej strony nie zamieniłbym tego dyskomfortu na bezpieczny szklany klosz tradycyjnego widza, który wie, że nie ma wpływu na nic. Którego zaangażowanie emocjonalne nie ma szans na osiągnięcie takich natężeń, by doprowadzić go do stanu paniki, strachu, głębokiej ulgi będących moim udziałem. „Heavy Rain” przeczołgał mnie (czasami dosłownie) przez wiele niełatwych doświadczeń. Na tyle jednak cennych, by nie czuć żalu, że były moim udziałem. Przeciwnie – żałuję, że nie mogę przejść przez to jeszcze raz.

Dzieło Davida Cage’a dla osób o niskim poziomie empatii może być po prostu dobrze skonstruowanym psychologicznym thrillerem noir, egzotycznym i nowatorskim ze względu na swój interaktywny charakter. Dla odbiorców bardziej sensytywnych, łatwiej i głębiej zanurzających się w opowieściach o cudzych losach, „Heavy Rain” ma natomiast szansę okazać się wyjątkowym, szczególnie intensywnym przeżyciem. I szansą na dowiedzenie się czegoś istotnego o sobie.

 

Kino jako punkt wyjścia

Rzecz dzieje się współcześnie. Głównym bohaterem jest głowa doskonale przeciętnej, szczęśliwej amerykańskiej rodziny dwa plus dwa z domku na przedmieściu. Dramat, który ją rozbije, okaże się zaledwie początkiem koszmaru. Ethan Mars, dwa lata po tragedii wrak człowieka, dręczony poczuciem winy, musi stawić czoło kolejnemu wyzwaniu. Zdolnemu zniszczyć go do końca, odbierając najpierw to, co jeszcze daje mu wolę żyć.

„Heavy Rain” zaprasza w typowy dla czarnych kryminałów świat ogranych figur. Jest prywatny detektyw w znoszonym jak i on sam prochowcu. Z nadwagą, astmą, flaszką w szufladzie, w wieku chandlerowskim, twardy i uparty. Rzecz jasna były glina. Jest prostytutka o oczach jak oceany i krwawiącym sercu. Jest przydzielony do pomocy w śledztwie młody agent FBI, specjalista od profili psychologicznych morderców, któremu nie najlepiej układa się z lokalną policją. Jest atrakcyjna dziewczyna z zagadkową przeszłością cierpiąca na bezsenność. Są obskurne hotele, miejsca, których należy się strzec, i ludzie, którym nie warto wchodzić w drogę. I wszechobecne tajemnice. Niemal każdy coś ukrywa – podwójne życie, wstydliwe słabości, grzechy przeszłości, dręczące go demony.

Rozpoznajemy ten świat z licznych książek i filmów, „Heavy Rain” jest jednak doświadczeniem osobnym. Wydaje się, że kierowane przez Cage’a studio Quantic Dream celowo sięgnęło po wyeksploatowany do cna schemat, by udowodnić, jak wielki jeszcze tkwi w nim potencjał – pod warunkiem że rozpiszemy tę piosenkę na zupełnie nową orkiestrę. Nowe, interaktywne medium.

To bardzo rozsądny zamysł. Na tle dobrze znanej panoramy każdy nowy element od razu rzuca się w oczy. „Heavy Rain” z jednej strony odbija się od konwencji czarnego kryminału, okrzepłej w literaturze (Hammett, Cain, Chandler), z drugiej – i to samo w sobie jest śmiałą woltą – od języka nie gry wideo, lecz filmu.

To David Cage nazwał pierwszy „Heavy Rain” interaktywnym filmem. I nie ma w tym przesady. Wszystko: praca kamery, tempo i styl narracji, autentyzm przedstawionego świata, zachowanie bohaterów, wiarygodność ich postaw, dialogi, nastrojowa muzyka o charakterystycznej dla soundtracków orkiestracji – dosłownie wszystko przyporządkowane zostało jednemu celowi – imitacji konwencji filmu. I to filmu naturalistycznego.

Aby złudzenie było możliwie pełne, wiarygodnie musiały wypaść animacje postaci, a przede wszystkim ich twarze – zwierciadła duszy. Każdy z bohaterów jest zatem kopią aktora, który obdarzył go życiem: twarzą, mimiką, gestami ciała, głosem. To ważne – obserwujemy nie wirtualne byty wykreowane przez artystów plastyków, ale zdigitalizowane awatary ludzi. Czasami widać szwy, nie zawsze w pełni naturalnie układają się usta mówiących postaci, ale ogólne wrażenie jest przekonujące – nigdy dotąd w interaktywnym wideo nie spotkaliśmy tak prawdziwych, tak misternie zrekonstruowanych wirtualnych aktorów.

 

Życie cudzym życiem

Wiarygodność postaci to jednak zaledwie warunek wstępny stworzenia z nimi emocjonalnych więzi. Musimy jeszcze uwierzyć w ich życie, w ich świat. „Heavy Rain” osiąga to metodą małych kroków. Najpierw angażuje nas w codzienne, banalne czynności, świetnie nam znane z własnej egzystencji, jak golenie czy mycie zębów. Potem przychodzi czas na bardziej złożoną prozę codzienności: zabawę z dzieckiem, rozmowę o tym, jak poszło mu w szkole, przygotowywanie posiłków, przypominanie o odrobieniu lekcji. W ten sposób budujemy relacje zarówno z prowadzonym protagonistą, jak i z bliskimi mu postaciami. Później przychodzi czas testów sprawdzających siłę tych więzi. I wtedy dopiero zaczynają się prawdziwe emocje.

Łatwo poddaję się podobnym manipulacjom, szybko zatem osiągnąłem wysoki poziom identyfikacji z prowadzonym bohaterem – wyższy niż w doświadczeniach z literaturą lub kinem, aż do pułapu sensacji fizycznych.

Centrum handlowe, spuszczony na chwilę z oka syn znika. Po frustrująco powolnym przepychaniu się przez tłum w pogoni za czerwonym balonikiem czułem rzeczywisty ból w napiętych mięśniach, stres podbił mi puls. Iluzja poczucia winy ojca, który nie upilnował dziecka, była dotkliwie sugestywna.

Unikalny dla interaktywnego wideo atut aktywnego zaangażowania widza w przebieg zdarzeń, obdarzenie go mocą sprawczą, ale też odpowiedzialnością, odmierza potencjał nowego medium. „Heavy Rain” dowodzi, że jest on niemały. Czy tytuł ten jest artystycznie spełniony? Tak, i nie przekreślają tego skazy formalne: nie wszystkie tajemnice znajdują wyjaśnienie, ich rozwiązanie przyniosą zapewne płatne dodatki dopowiadające główną historię; konstrukcja nie jest perfekcyjna, rozwój niektórych wariantów losów protagonistów można było lepiej zintegrować z głównym pniem fabuły; aktorzy nie zawsze przekonująco wygłaszają swoje kwestie (dotyczy to zwłaszcza polskiego dubbingu – doradzam wybór oryginalnej ścieżki dźwiękowej z polskimi napisami). Nie ma jednak sensu wyliczanie pomniejszych potknięć Quantic Dream, w tak pionierskim przedsięwzięciu nieuniknionych. Liczy się tylko jedno: „Heavy Rain” jest doświadczeniem, jakiego Państwo jeszcze nie zaznali. Poruszającym, refleksyjnym, z pewnością wartym przeżycia. To nowa jakość w interaktywnym wideo.