Wróćmy do niedokończonego artykułu „Także w obronie krytyki”. Wspominałem o znaczeniu krytyki niejawnej. Miałem na myśli głównie dwa rodzaje relacji „twórca – krytyk” – relacji bardzo bliskich, a przez to efektywnych. Warto się im przyjrzeć, bo dowodzą, jak wielki wpływ na twórczość może mieć wnikliwy odbiorca o statusie arbitra. Owszem, przy szczególnych uwarunkowaniach, ale przecież jest w tej dyskusji jeszcze kwestią otwartą, czy analogiczne standardy nie mogą zaistnieć (istnieją?) w świecie gier wideo.

Pierwsza z tych relacji ma duży wpływ na literaturę. Mowa o związku autora książki z jej redaktorem. Rasowy redaktor nie jest po prostu neutralnym korektorem wyższego rzędu, który przed skierowaniem książki do druku poprawia błędy składni itd., choć to też wchodzi w zakres jego obowiązków. Redaktor jest krytykiem, który ma – jeśli istnieje taka potrzeba – istotny wpływ na kształt dzieła. Po uważnej lekturze złożonego w wydawnictwie materiału mówi na przykład autorowi: ten wątek niczego nie wnosi, za to osłabia tempo – zrób z tym coś albo wytnij; tę postać warto rozwinąć, bo; te zdania brzmią źle, pisałeś je chyba w gorszy dzień; protagonista X zbyt długo jest nieobecny na scenie, może wróciłbyś do niego ciut wcześniej jakimś wtrąconym epizodem?

Bywa, że redaktor nie kończy na sugestiach płynących z krytycznej lektury, ale sam przepisuje wątpliwe fragmenty na nowo. W środowisku krąży niejedna opowieść o książkach, które w rzeczywistości uformowało dwóch autorów. Nie piszę tego z przekąsem, tak naprawdę nie widzę w tym niczego złego. Zdarza się, że literat ma tak zwaną iskrę bożą, ale na poziomie warsztatu leży i kwiczy – redaktor musi oszlifować ten klejnot. Dobrze dobrany tandem to potęga. Mądry autor, świadomy wartości pomocy, jakiej udziela mu pierwszy krytyk jego dzieła, redaktor, korzysta z niej skwapliwie.

Redaktor bywa też pierwszą inspiracją. Mówi autorowi: słuchaj, a może byś napisał książkę o (…)? – i tłumaczy delikwentowi, jak sobie wyobraża jego pracę. Myślę, że niejedno mógłby nam powiedzieć na ten temat Roman „Redaktor Wielu” Książek.

O tym, że redaktor literacki bywa kimś szalenie ważnym dla autora, świadczy choćby afera ze zwolnieniem Beaty Stasińskiej z W.A.B. Protesty związanych z tym wydawnictwem literatów, którymi opiekowała się red. Stasińska, list otwarty w jej obronie podpisany przez wpływowe persony świata kultury i mediów, ilość miejsca w prasie poświęconego tej aferze(!), wysokie pozycjonowanie tematu – to wszystko dowodzi, jaka była rzeczywista rola tej osoby.

Kardynał Richelieu pędzlem Philippe'a de Champaigne (obraz powstał gdzieś między rokiem 1633 a 1640)

Drugi rodzaj krytyki niejawnej występuje w relacji „redaktor – dziennikarz”. Wysoki Sądzie, ten przypadek ma mniejsze znaczenie dla sprawy, ale chyba warto o nim wspomnieć nie tylko pro forma. Redaktor prasowy pełni rolę krytyka twórczości dziennikarskiej w mniejszym stopniu, z dwóch powodów. Pierwszy: dziennikarze to zwykle przekaźniki informacji (ew. analitycy lub modulatorzy informacji), a nie twórcy – choć niektóre formy dziennikarskie mogą być rozpatrywane w kategoriach twórczości, w szczególnych przypadkach (dotyczy felietonu, reportażu, eseju etc.). Powód drugi: redaktor prasowy ma często nad tekstem władzę absolutną, co – bywa – czyni w jego pojęciu zbędną partnerską relację „krytyk – twórca”. Redaktor po prostu siada do materiału i czyni z nim to, co uważa za stosowne. Jest jak Richelieu, pociągając za sznurki zza kulis. Czytelnicy zwykle nie mają pojęcia, jak wielki wpływ ma redaktor na kształt i treść medialnego przekazu, stąd te ciągłe grzecznościowe określanie mianem redaktora każdego dziennikarza. Dla przeciętnego odbiorcy „dziennikarz” i „redaktor” to pojęcia jednoznaczne.

Faktem jest jednak, że redaktor pełni czasami rolę krytyka. Jeśli zna się na fachu, potrafi tak prowadzić autora, że ten na tym korzysta jako twórca – szlifuje warsztat, lepiej dobiera tematy, dojrzewa w nim świadomość pełnionej roli i odpowiedzialność za słowo.

Czy podobnie silne relacje na linii „krytyk – twórca” istnieją (mogą istnieć?) w interaktywnym wideo? Trudno sobie wyobrazić aż takie skrócenie dystansu, związane z realną wzajemną zależnością obu stron. Krytyk orbituje gdzieś tam, hen, w jakiejś redakcji, a tak naprawdę to chyba go nie ma – jest zredukowany do średniej oceny na Metacritic. Czy twórcy słuchają sygnałów zwrotnych? Deklarują, że tak: tworzą łatki i sequele z uwzględnieniem skarg i wniosków, ale opierają się chyba w równej mierze na uwagach szeregowych graczy, co na oficjalnych recenzjach (choć te głosy są zapewne lepiej widoczne i – jak sądzę – mają jakiś wpływ na wtórne wobec nich opinie graczy). Niedawno autorzy „Wiedźmina 2” osłabili w łatce siłę znaku Quen, po krytycznych uwagach. No dobrze, ale czy byłoby inaczej, gdyby zawodowi recenzenci na ten temat milczeli?

Nie zdążę teraz domknąć tego tematu. O tym, co może, co mógłby i co powinien zdziałać krytyk – w kolejnej dogrywce. Hej, jeśli znów przesadzę z kawą i mnie poniesie, może się to nawet skończyć jakimś manifestem!
[zapada głucha cisza, widownia chowa twarze w dłoniach, kurtyna]

Ten tekst miał trafić do Snów około północy, i tak go zapowiadałem, ale nie przewidziałem burzy z piorunami nad Kaniami. Elektryczność była wzięła i zdechła.